İzmir’in işgalinden bir gün sonra Atatürk, “Dokuzuncu Ordu Müfettişi” sıfatıyla Samsun’a gitmek üzere, beraberinde müfettişlik kadrosunu teşkil eden 18 subay ve askeri memurla birlikte, 16 Mayıs 1919 akşamüzeri Bandırma vapuruna binerek İstanbul’dan ayrıldı. Vapur, Boğaz’da demirlemiş düşman zırhlılarının arasından geçerek İstanbul’u terk ederken, Atatürk arkadaşlarına şöyle söylüyordu:

Bunlar işte böyle yalnız demire, çeliğe, silah kuvvetine dayanırlar. Bildikleri şey yalnız madde! Bunlar hürriyet uğruna ölmeye karar verenlerin kuvvetini anlayamazlar. Biz Anadolu’ya ne silah, ne cephane götürüyoruz; biz ideali ve imanı götürüyoruz.

Yolculuk tehlike ve zorluklarla doluydu. Hava fırtınalı ve deniz çalkantılıydı. Üstelik her an bir düşman gemisinin saldırısına uğrama ihtimali vardı. O nedenle kaptan olabildiğince sahile yakın seyrediyordu. Bandırma vapuru 17 Mayıs gecesi İnebolu’ya, 18 Mayıs’ta da Sinop’a ulaştı. Orada, Samsun’a ulaşmak için karayolundan ulaşma imkânları araştırıldı, ancak yol olmadığı anlaşılınca yolculuğa vapurla devam edilmesine karar verildi.

Atatürk ve kurmay heyetinin 19 Mayıs’ta Samsun’a varışı, aynı zamanda Kurtuluş Savaşı’nın da başlangıcını temsil eder. Her ne kadar bu tarihten önce Anadolu’nun farklı yerlerinde düzensiz milis kuvvetleri işgale karşı silahlı direnişe girişmiş olsalar da, dağınık güçlerin birleştirilmesi, düzenli bir orduya dönüştürülmesi ve ulusal birliğin sağlanması, Atatürk ve yol arkadaşlarının çabalarıyla mümkün olmuştur.

Atatürk’ün Türk Kurtuluş Savaşı’nı anlattığı Nutuk da, bu nedenle Samsun’a çıkış öyküsüyle başlar:

1919 yılı Mayıs’ının 19’uncu günü Samsun’a çıktım. Genel durum ve görünüş: Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu topluluk Genel Savaş’ta yenilmiş, Osmanlı ordusu her yanda zedelenmiş, koşulları ağır bir ateşkes antlaşması imzalanmış. Büyük Savaş’ın uzun yılları boyunca, ulus yorgun ve yoksul bir durumda. Yurdu Genel Savaş’a sürükleyenler, kendi başlarının kaygısına düşerek, yurttan kaçmışlar. Padişah ve halife olan Vahdettin, soysuzlaşmış, kendini ve yalnız tahtını koruyabileceğini düşlediği alçakça önlemler araştırmakta. Damat Ferit Paşa’nın başkanlığındaki hükümet, güçsüz, onursuz, korkak, yalnız padişahın isteklerine uymuş ve onunla birlikte kendilerini ayakta tutabilecek herhangi bir duruma boyun eğmiş.

Ordunun elinden silahları ve cephanesi alınmış ve alınmakta.

İtilaf Devletleri, ateşkes hükümlerine uymaya gerek görmüyorlar. Birer uydurma nedenle, donanmaları ve askerleri İstanbul’da. Adana iline Fransızlar; Urfa, Maraş, Antep’e İngilizler girmişler. Antalya ile Konya’da İtalyan birlikleri, Merzifon’la Samsun’da İngiliz askerleri bulunuyor.

İstanbul’un işgali nedeniyle Osmanlı Meclis-i Mebusanı çalışamaz hale gelince, Atatürk, Heyet-i Temsiliye üyeleri ile birlikte Ankara’da ulusun kendi iradesini ortaya koyacağı, olağanüstü yetkilere sahip yeni bir meclis oluşturmak üzere tarihsel bir çabaya girişti. Kurulacak meclis, kapatılan Meclis-i Mebusan’ın devamı niteliğinde değil, tümüyle yeni olacaktı. O nedenle de farklı bir isim verilerek “Türkiye Büyük Millet Meclisi” adı benimsendi.

Atatürk, Meclis’in açılışından bir gün önce, egemenliğin yegâne sahibinin bundan böyle Büyük Millet Meclisi olacağını şöyle duyuruyordu:

Tanrı’nın lütfuyla Nisan’ın 23’üncü Cuma günü Büyük Millet Meclisi açılarak çalışmaya başlayacağından, o günden itibaren askeri ve sivil makamlarla, bütün milletin tek merciinin Büyük Millet Meclisi olacağı bilgilerinize sunulur.

Milli iradeyi temsil eden Büyük Millet Meclisi, 23 Nisan 1920 Cuma günü, Hacı Bayram Camii’nde kılınan namazın ardından dualarla açıldı. Meclis’e, en yaşlı üye sıfatıyla Sinop Milletvekili Şerif Bey başkanlık ediyordu. Meclis-i Mebusan’ın bazı üyeleriyle, vilayet ve livalardan gelen toplam 337 temsilcinin oluşturduğu Büyük Millet Meclisi, olağanüstü şartlar altında çalışan bir meclisti.

Yasama ve yürütme erklerini elinde bulunduran Büyük Millet Meclisi, hem Milli Mücadele için bir komuta merkezi işlevi görüyor, hem de çıkardığı yasalarla yeni Türkiye’nin siyasi ve sosyal temellerini atıyordu. Ama Meclis’in en önemli fonksiyonu, Atatürk’ün açılıştan bir gün sonra yaptığı konuşmada söylediği gibi, milli egemenlik ilkesinin vücut bulmasını sağlamasıydı:

Bütün cihan bilmelidir ki artık bu devletin ve bu milletin başında hiçbir kuvvet yoktur, hiçbir makam yoktur. Yalnız bir kuvvet vardır. O da milli egemenliktir. Yalnız bir makam vardır. O da milletin kalbi, vicdanı ve mevcudiyetidir.

Atatürk, Cumhuriyet’in kuruluşu için Nutuk’ta, “Uygulanması için sıra beklediğim bir düşüncenin uygulanma zamanı gelmişti” der. Cumhuriyetin ilanı, Atatürk’ün Anadolu’ya adım attığı andan itibaren kafasında mevcut olan bir tasarıydı. Çünkü, Nutuk’ta da söylediği gibi Milli Mücadele’yi başlatmakta “bir tek karar vardı. O da milli egemenliğe dayanan, kayıtsız, şartsız bağımsız yeni bir Türk devleti kurmak!”

Kurtuluş Savaşı’nın ardından saltanat kaldırılmış, Lozan Antlaşması imzalanmış, 1921 Anayasası ile kurulan meclis hükümeti sistemi de savaşının sona ermesiyle işlevini yitirmişti. Artık, yeni kurulan devletin daha etkin ve dünyaca kabul görecek bir yönetim şekline ihtiyacı vardı.

Atatürk, bu yöndeki tasarısını 28 Ekim akşamı, “Yarın Cumhuriyet’i ilan edeceğiz!” diyerek yakın arkadaşlarına açıkladı. Arkadaşlarının da bu düşünceye katılmasıyla, nasıl hareket edileceği konusunda kısa bir program yapıldı. Yemek dağıldıktan sonra Atatürk, İsmet Paşa ile birlikte bir kanun tasarısı hazırladı. Bu tasarıda 20 Ocak 1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun (Anayasa) devlet şeklini tespit eden birinci maddenin sonuna, “Türkiye Devleti’nin hükümet şekli Cumhuriyet’tir” cümlesi eklendi.

Ertesi gün, 29 Ekim 1923’te TBMM’de yapılan oylamayla cumhuriyet ilan edilirken, Atatürk ilk cumhurbaşkanı seçildi. Oylamanın ardından Atatürk, milletvekillerine şöyle seslendi:

Efendiler, asırlardan beri Doğu’da haksızlığa ve zulme uğramış olan Türk milleti, gerçekte soydan sahip bulunduğu yüksek yeteneklerden yoksun zannediliyordu. Son yıllarda milletimizin fiili olarak gösterdiği kabiliyet, istidat ve kavrayış kendi hakkında kötü düşünenlerin ne kadar gafil ve ne kadar gerçeği görmekten uzak, görünüşe aldanan insanlar olduğunu pek güzel ispat etti. Milletimiz kendisinde var olan vasıfları ve değeri, hükümetin yeni adıyla, medeniyet dünyasına çok daha kolaylıkla gösterebilecektir. Türkiye Cumhuriyeti, dünya devletleri arasında tuttuğu yere layık olduğunu eserleriyle ispat edecektir.

Arkadaşlar, bu yüksek rejimi yaratan Türk milletinin kazandığı zafer, bundan sonra da birkaç misli olmak üzere kendini gösterecektir. Türkiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktır.